Alfred Sznitke

Alfred Sznitke – kompozytor niemiecko-rosyjski zaliczany do czołowych przedstawicieli postmodernizmu w muzyce, urodził się w 1934 roku w mieście Engels (dawniej Pokrowsk) – stolicy ówczesnej Niemieckiej Nadwołżańskiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Edukację muzyczną rozpoczął w Wiedniu, dokąd jego ojciec został oddelegowany po II wojnie światowej jako dziennikarz i tłumacz. Po powrocie do Moskwy (1948) kontynuował studia muzyczne w Konserwatorium Moskiewskim. W 1960 roku wstąpił do Związku Kompozytorów ZSRR. Do 1972 roku pracował w macierzystej uczelni, ucząc instrumentacji. Jednocześnie zajmował się komponowaniem muzyki poważnej, filmowej oraz teatralnej. W 1990 roku – po otrzymaniu obywatelstwa niemieckiego – wraz z rodziną opuścił ZSRR i osiedlił się w Hamburgu. W tym okresie jego twórczość była już od dekady propagowana w Niemczech przez koncertujących tam artystów radzieckich. Do grona wielbicieli Sznitkego należał m.in. słynny skrzypek Gidon Kremer. Trzonem twórczości Sznitkego są wielkie dzieła orkiestrowe i wokalno-instrumentalne, m.in. dziesięć symfonii (ostatnia niedokończona), sześć concerti grossi, cztery koncerty skrzypcowe, trzy fortepianowe, dwa wiolonczelowe, koncert potrójny na skrzypce, altówkę i wiolonczelę, cztery kwartety smyczkowe i trzy opery. Muzyka Alfreda Sznitkego nosi cechy tzw. polistylizmu – łączy nowoczesny warsztat z inspiracjami różnymi tradycjami muzycznymi. W pierwszych utworach artysty odzywają się echa klasyki rosyjskiej (Szostakowicz, Strawiński), niemieckiej (Mahler, Berg, Orff) i amerykańskiej (Ives). W tym okresie artysta posługiwał się techniką serialną. Pod koniec lat 60. zaczął wprowadzać do swoich utworów jawne cytaty i aluzje odnoszące się do dzieł Bacha, Mahlera, Vivaldiego, Beethovena, Schönberga, jak również do muzyki rozrywkowej. Zacieranie granic między muzyką poważną i rozrywkową stało się wówczas jednym z jego głównych celów. Dzieła dojrzałe Sznitkego charakteryzują się autonomią i spójnością inwencji oraz wielkim wewnętrznym skupieniem. Kompozytor zmarł w 1998 roku.

*

Trzyczęściowa Sonata na wiolonczelę i fortepian Alfreda Sznitkego została skomponowana w 1978 roku. Otwierające utwór Largo wypełnia eufoniczny materiał eksponowany na przemian przez wiolonczelę i fortepian. Słychać ciągi tercjowych dwudźwięków i trójdźwięków, układających się warstwami w muzycznej przestrzeni. Część ta ma łukową, wyrazistą dynamikę. Po ekspresyjnej kulminacji następuje wyciszenie; kilka pojedynczych dźwięków wiolonczeli granych pizzicato stanowi „kropkę nad i”. Druga część – Allegro – przynosi całkowite zaskoczenie. Na tle szybkich przebiegów gamowych wprowadzonych przez wiolonczelę fortepian wykonuje sekwencje ostro brzmiących, quasi-perkusyjnych akordów. W toku rozwoju formy oba rodzaje materiału eksponowane są w różnych kombinacjach: słyszymy przesunięcia skalowe i rytmiczne, zaskakujące interakcje „gamek” i skandowanych akordów oraz ich nawarstwienia. Akcja muzyczna nabiera oszałamiającego tempa, by nagle urwać się na najwyższym dźwięku wiolonczeli. Wieńczące Sonatę Largo ma charakter kontemplacyjny. Pod względem materiałowym stanowi syntezę poprzednich fragmentów. Pojawiają się reminiscencje motywów pierwszej i drugiej części, nabierają jednak nowego, niejako „odrealnionego” charakteru, co wynika m.in. z częstego wykorzystywania brzmień w skrajnych rejestrach. Język muzyczny Sznitkego krytycy często porównują do języka Szostakowicza. W przypadku pierwszej sonaty wiolonczelowej chodziłoby zapewne o wspomniany rys zaskoczenia; działa ono jednak jedynie w wymiarze makroformalnym, nie determinując przebiegu poszczególnych części. Są one wzorem spójności i dyscypliny. Słychać, że muzyką tą rządzą prawa logiki – muzycznej.

Magdalena Dziadek