Andrzej Panufnik

Andrzej Panufnik (1914-1991) pochodził z rodziny o muzycznych tradycjach. Jego ojciec, Tomasz Panufnik, był cenionym lutnikiem. W latach 1932-36 studiował kompozycję u Kazimierza Sikorskiego oraz dyrygenturę u Waleriana Bierdiajewa w Konserwatorium Warszawskim. W latach 1937-38 uzupełniał studia dyrygenckie pod kierunkiem Feliksa Weingartnera w Wiedniu. W latach 1938-39 kontynuował naukę dyrygowania w Paryżu u Philippe’a Gauberta. Wojnę i okupację spędził w Warszawie, biorąc udział w koncertach jako pianista (m.in. w duecie fortepianowym z Witoldem Lutosławskim). Z lat wojny pochodzi cykl Pięciu polskich pieśni wiejskich (1940) oraz Uwertura tragiczna (1942), a także piosenka Warszawskie dzieci do sł. Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego, która pozostaje do dziś jednym z symboli Powstania Warszawskiego. Po zakończeniu II wojny światowej Panufnik włączył się w działania mające na celu odbudowę polskiego życia muzycznego. W latach 1945-46 był dyrygentem Orkiestry Filharmonii Krakowskiej, zaś w 1946 roku objął funkcję dyrektora Filharmonii Warszawskiej. Dyrygował gościnnie w Niemczech, Francji i Anglii. Pod koniec lat 40. zyskał pozycję czołowego kompozytora polskiego, dzięki takim kompozycjom, jak Nokturn na orkiestrę, Kołysanka na orkiestrę smyczkową i 2 harfy i Sinfonia rustica. W latach 1948–51 i 1952–54 pełnił funkcję wiceprezesa Zarządu Związku Kompozytorów Polskich. W 1950 roku został wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Rady Muzycznej UNESCO, a w 1953 roku przewodniczył oficjalnej polskiej delegacji kulturalnej do Chin. W tym okresie zdobył wiele nagród w konkursach kompozytorskich w Polsce i za granicą: w 1947 otrzymał I nagrodę w Konkursie Kompozytorskim im. Karola Szymanowskiego w Krakowie za Nokturn na orkiestrę, w 1948 – Nagrodę Miasta Krakowa za Kołysankę na 29 instrumentów smyczkowych i 2 harfy, w 1949 – I nagrodę w Konkursie Kompozytorskim im. Fryderyka Chopina w Warszawie za Sinfonię rustica na 8 instrumentów dętych i dwie orkiestry smyczkowe, w 1952 – I nagrodę w Konkursie Kompozytorskim zorganizowanym z okazji Igrzysk Olimpijskich w Helsinkach za Uwerturę bohaterską na orkiestrę. Otrzymał również najwyższe odznaczenia państwowe PRL – Sztandar Pracy I klasy i Nagrodę Państwową II stopnia. W roku1954 roku Andrzej Panufnik nielegalnie opuścił Polskę i poprosił o azyl polityczny w Wielkiej Brytanii. W Polsce uznano go za zdrajcę i objęto zapisem cenzury, który obejmował zakaz wykonywania jego utworów oraz wymieniania nazwiska w prasie. Kompozytor osiadł na stałe w Anglii. W 1957 roku przyjął posadę dyrektora muzycznego City of Birmingham Symphony Orchestra, a od roku 1959 poświęcił się wyłącznie pracy kompozytorskiej. Większość utworów kompozytora powstała na zamówienie wybitnych osób i instytucji w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych, m.in. Triangles (zam. Telewizji BBC), Concerto festivo i Concertino (obydwa zamówione przez London Symphony Orchestra), Sinfonia votiva (zamówienie Boston Symphony Orchestra), X Symfonia (zamówienie Chicago Symphony Orchestra), Arbor cosmica (zamówienie Fundacji Kusewickich), Koncert skrzypcowy (zamówienie Yehudi Menuhina), Koncert wiolonczelowy (zamówienie Mścisława Rostropowicza i London Symphony Orchestra). W 1965 roku otrzymał w Londynie Sibelius Centenary Medal for Composition. W 1966 roku został wybrany Rycerzem Stowarzyszenia im. Marka Twaina działającym w USA. W 1983 roku został ponownie nagrodzony Prix de Composition Musicale Prince Pierre de Monaco. W 1977 roku Zarząd Główny Związku Kompozytorów Polskich dokonał w wydziale kultury KC PZPR zwolnienia cenzuralnego zakazu dotyczącego Panufnika i jego muzyki. W tym samym roku, w ramach Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”, odbyło się wykonanie jego kantaty Universal prayer na 4 głosy solowe, 3 harfy, organy i chór mieszany. W 1984 roku Panufnik został członkiem honorowym Royal Academy of Music w Londynie, zaś w 1987 – członkiem honorowym Związku Kompozytorów Polskich. W tym samym roku wydał w Anglii autobiografię zatytułowaną Composing Myself . W 1990 roku otrzymał Nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej za zasługi dla kultury polskiej. W tym samym roku, po 36 latach nieobecności w kraju, odwiedził Polskę na zaproszenie Festiwalu „Warszawska Jesień”, podczas którego wykonano jedenaście jego utworów. W 1991 roku królowa brytyjska Elżbieta II nadała Andrzejowi Panufnikowi tytuł szlachecki. W tym samym roku otrzymał doktorat honoris causa Akademii Muzycznej w Warszawie. Zmarł w Twickenham pod Londynem. Przez Rząd Polski został pośmiertnie odznaczony orderem Polonia Restituta.

*

Wokaliza na mezzosopran i fortepian zatytułowana Dreamscape (Pejzaż ze snów) powstała w 1977 roku z inspiracji niezwykłym brzmieniem głosu śpiewaczki Meriel Dickinson. Według własnych słów kompozytora, kompozycja jest próbą odtworzenia pozaświadomego „języka duszy”, który odzywa się w snach. Utwór ewokuje poetyckie, oniryczne nastroje za sprawą wykorzystania wyrafinowanych środków, takich jak mikrotony i dźwięki o nieokreślonej wysokości (w partii wokalnej) oraz swobodne frazowanie. Kompozycja ma regularną formę łukową: quasi-medytacyjna narracja początkowego fragmentu zmierza do ekspresyjnej kulminacji we fragmencie centralnym, po czym akcja muzyczna ulega stopniowemu wygaszeniu. Dreamscape stał się, obok kilku innych utworów Andrzeja Panufnika, elementem ścieżki dźwiękowej filmu Andrzeja Wajdy Powidoki (2016), będącego opowieścią o życiu wybitnego polskiego malarza awangardowego Władysława Strzemińskiego. Często grywany jest w transkrypcji na wiolonczelę i fortepian.

Magdalena Dziadek